HAYATI

Molla Halîl b. Molla Huseyn b. Molla Hâlid el-Hizânî es-Si’irdî, Bitlis'in Hizan ilçesinin Gulpik (Süttaşı) köyünde, ilim ehli bir ailede dünyaya geldi. Doğum tarihi, kaynaklarda 1159/1746-47, 1164/1750-51 ve 1167/1753-1754 gibi farklı tarihler verilmektedir.

İlk tahsil hayatına doğduğu bölgede başlayan Molla Halil, Kur'an eğitimini babasının da hocası olan Sofi Hüseyin el-Karasevî'den aldı. Akabinde Hizan'da bazı hocalardan fıkıh/ilmihâl dersleri aldı, Molla Abdurrahman el-Belekî'den de Envar ve Şirazî'nin divanını okudu. Bitlis'te Molla Ramazan Hazvînî'nin yanında sarf eğitimine başladıysa da bitiremeden evine döndü. Sonra babası onu Tillo meşaihi ve burada bulunan İbrahim Hakkı’nın (v. 1194/1780) ziyaretine götürdü. Kendilerinden oğlu Halil için dua talebinde bulundu. Bu ziyaretin akabinde eğitimine Halenze’de (Bağtepe) Molla Mahmud'un yanında bir müddet devam etti. Babası eğitimine devam etmek üzere kendisini Vestan’a (Gevaş) gönderdi. Burada bir süre sarf eğitimine devam eden Molla Halil,  Mıkıs’e (Bahçesaray) geçerek sarf eğitimini Molla Muhammed b. Molla Ahmed'in yanında tamamlayıp, nahiv ve mantık dersleri de aldı. Sonra Hizan'a dönüp Molla Abdulhadi el-Arvâsî'den ders aldı. Ardından Van Hoşap’a geçerek Molla Hasan el-Hoşebî'den mantık dersleri aldı. Cizre'ye geçerek burada Şeyh Ferec/Ferah’tan akaid dersleri aldıktan sonra tekrar Hoşap'a döndü. Hoşap’ta belagat derslerini eski hocası Molla Hasan ile Molla Abdusselam ve Molla İsmail'den aldı.

Molla Halil, bölgedeki seçkin âlimlerden gerekli eğitimi aldıktan sonra ilim müktesâbıtını ilerletmek maksadıyla bugün Irak'ın kuzey bölgesinde bulunan, Duhok'a bağlı bir yerleşim merkezi olan İmâdiyye'ye gitti. İmâdiyye müftüsü Molla Mahmud Behdînî’den (v. 1202/1787) fıkıh usulü ve hikmet (felsefe) derslerini alarak kendisinden ilmî icazetini aldı.

Torunu Şeyh Abdulkahhar Zokaydî’nin (v. 1324/1903), Molla Halil’in biyografisini yazdığı kısa risâlesinden anlaşıldığı kadarıyla, ilmî icazetini alıp aldıktan sonra uzun bir süre İmadiyede müderrislik yaptı. Daha sonra Cizre'ye giden Molla Halil, burada meşhur Kırmızı Medrese’de (Medrese Sor/el-Medresetü’l-Ahmar) bir müddet ders verdikten sonra tekrar İmâdiyye'ye dönerek burada bir süre daha ders vermeye devam etti. Molla Halil, uzun bir eğitim/öğretim faaliyeti sonrasında memleketi Hizan'a dönerek burada Meydan Medresesi’nde beş sene müderrislik yaptı.

Molla Halil, Meydan Medresesinde beş senelik müderrisliği sonrasında babasının isteği üzerine Siirt'e yerleşerek burada Fahriyye Medresesi ile Mahmûdiye Medresesinde otuz yıl süreyle tedrisat faaliyetlerini sürdürdü. Molla Halil, tedrisat faaliyetlerinin en verimli dönemini geçirdiği bu şehre nisbesiyle şöhret bularak es-Si’irdî/el-İs’irdî olarak anılmaktadır.

Tasavvuf ilminde de önemli bir konuma sahip olan Molla Halil, tasavvufî icâzetini,  dönemin en önemli Kadirî tarikatı pirlerinden olan Şeyh Ahmed er-Reşidî’den almıştır. Ayrıca manevi üstadının teşviki ile tasavvuf ilmini Molla Muhammed Şirvânî’den öğrenmiştir. 

Kaynaklarda Molla Halil’in vefat tarihi için 1255/1839, 1257/1841 ve 1259/1843-44 gibi tarihler verilmiştir. Mezarı, Siirt merkezde bulunmaktadır.

İLMÎ KİŞİLİĞİ

Molla Halil, üst düzey ilmî bir donanıma sahip ve aralıksız yürüttüğü tedrisat faaliyetleri ile bölgenin ilmi geleneğine etki edip katkı yapmış bir âlimdir. O, önemli Osmanlı âlimlerinden ve Şark medrese geleneğinin temel halkalarından biridir. İtikâdî olarak Eş'arî; amelî olarak ise Şâfi'î’dir. Molla Halil’in ilmî kişiliğinin temelleri, tahsil hayatına ve ilim tahsil ettiği hocalarına dayanmaktadır. İmâdiyye, Cizre, Hizân ve son olarak Siirt'te, uzun süre müderris olarak ilmî mahfillerde bulunup birçok seçkin âlim yetiştirmesi ve dönemindeki âlimlerin aksine kırkı aşkın eser telif etmesi, onun ilmî kişiliğinin ve yetkinliğinin oldukça yüksek bir düzeyde olduğunu göstermektedir. Öyle ki Şark bölgesinde yaygın olan medreselerin muhtelif ilimlerdeki icazet silsileleleri, büyük ölçüde kendisinde birleşmekte, bu münasebetle "أستاذ الكل في الكل" (her branşta bütün âlimlerin hocası) ve  "أستاذ الأساتذة" (üstadların üstadı); “âllâme” ve “seyda” gibi vasıflarla anılmaktadır.

Molla Halil'in yetiştirdiği bazı talebeler şunlardır:

1.      Molla Yahya el Mizûrî

2.      Oğlu Molla Mustafa

3. Oğlu Molla Abdullah

4. Oğlu Molla Mahmud

5. Halenzeli (Bağtepe) Molla Ali

6. Halenzeli Molla Mustafa el-Bedevî

7. Tillolu Şeyh Hamid

8. Tillolu Şeyh Hasan

9. Molla Hâmid el-Hazrinî

10. Molla Hâlid es-Sâlihî

11. Eruhlu Molla Zâde

12. Molla Hâmid en-Nivilî

13. Molla Ebûbekir es-Suhrî

14. Şeyh Fehîm Arvasî

15. Muş müftüsü Molla Hasan el-Ehvedî

16. Şeyh Muhammed Hazin el-Fersafî

ESERLERݹ

İçinde bulunduğu imkânsızlıklara rağmen tedrisat faaliyetlerini kesintisiz olarak sürdüren Molla Halil, İslâmî ilimlerin hemen hemen tümünde –irili ufaklı kırkı aşkın- eser telif eden ansiklopedik bir müelliftir. Ulaşabildiğimiz eserlerinin çoğu “mahtût”, bir kısmı ise “matbû”dur; kaynaklarda ismi zikredilmekle birlikte bazı eserlerine ise henüz ulaşılmış değildir. Molla Halil, eserlerinin çoğunda yazı dili olarak Arapça’yı, bir kaçında Kürtçe’yi; edebî tür olarak da hem “nesir” hem “nazm”ı kullanmıştır. Onun eserlerini, branşlarına göre şu şekilde tasnif etmek mümkündür:

I.                   Tefsir ve Ulumu'l-Kur'an

1.      Basîretu’l-kulûb fî kelâmi allâmi’l-ğuyûb [tam tefsir]   (Basılmış).

2.      Basîretu’l-kulûb fî kelâmi allâmi’l-ğuyûb [eksik tefsir] (Mahtuttur).

3.      Diyâu basîretikalbi’l-arûf fi’t-tecvîd ve’r-resm ve ferşi’l-hurûf (Mahtuttur). 

4.      Manzûmetu’t-tecvîd bi’l-lüğati’l-Kürdiyye (Mahtuttur).

5. Muhtasaru şerhi hırzi’l-emânî li’ş-Şâtıbî limâ fîhi mine’r-rumûzât ve mebne’l-meânî (Ulaşılmış değildir).

6.      Şerhu diyâi basîretikalbi’l-arûf fi’t-tecvîd ve’r-resm ve ferşi’l-hurûf (Mahtuttur).

7.      Tefsîru’l-besmeleti’ş-şerîfe (Ulaşılmış değildir).

II.                Hadis ve Usulü

1.      Hadisu'l-âyâti'l-leti tezharu kable hurûci İsâ/Risâletu'l-Mehdî (Mahtuttur).²

2.      Mahsûlu’l-mevâhibi’l-ehadiyye fi’l-hasâis ve’ş-şemâili’l-Ahmediyye (Basılmıştır).    

3.      Usûlu’l-hadîsi’l-ezher mine'l-muhtasar ve şerhih li İbn Hacer (Mahtuttur).

III.             Fıkıh ve Usulü

1.      Kitâb fi’t-talâk inde’l-ekrâd (Mahtuttur).³

2.      Ma'vuffât ucâb yehtâcuhâ zû takvâ ve âdâb/Risâle sağîra fi’l-ma'fuvvât (Şerhi ile birlikte basılmıştır).⁴

3.      Mecme'u’l-mesâil (Basılmamıştır).⁵

4.      Menâkibu eimmeti’l-mezâhibi’l-erba'a⁶ (Mahtuttur).

5. Mulahhasu’l-kavâtı' ve’z-zevâcir fî mâ tekellemû ale’s-sağâir ve’l-kebâir (Ulaşılmış değildir).

6.      Risâle fi’n-nezr (Basılmıştır).⁷

7.      Usûlu’l-fıkh (Mahtuttur).

8. Zubdetu mâ fî’l-fetâva’l-hadîsiyye fi’l-ecvibe ve’l-i'tinâ bi nahvi’l-fedl ve’t-tefdîl ve umûr leyse li ehad anha ğinâ (Ulaşılmış değildir).

IV.             Kelam ve Akaid

1.      Nehcu’l-enâm li nef'i’l-enâm [Arapça] (Basılmıştır).⁸

2.      Nehcu’l-enâm li nef'i’l-enâm⁹ [Kürtçe] (Basılmıştır).

3.      Risale fî akîdeti cevhereti'l-İslâm¹⁰ (Ulaşılmış değildir.)

4.      Risâle fi’l-firaki’s-selâs ve’s-seb'în (Mahtuttur). 

5. Te’sîsu kavâidi’l-akâid alâ mâ seneha min ehli’z-zâhir ve’l-bâtın mine’l-avâid (Basılmıştır).¹¹

V.                Tasavvuf

1.      Menâkibu’ş-şeyh Ahmed er-Reşidî (Mahtuttur).

2.      Mensûre fî akîdeti’ş-şeyh Muhyiddîn İbn Arabî (Mahtuttur).

3.      Minhâcu’s-sünneti’s-seniyye fî âdâbi sulûki’s-sûfiyye/Zâdu’s-sâlikîn (Basılmıştır).

4. Nebzetu’l-mevâhibi’l-ledunniyye fi’ş-şetahât ve’l-vahdeti’z-zâtiyye (Ulaşılmış değildir).

5.      Risâle fî şurûti’l-halve ve âdâbihâ (Mahtuttur).¹²

VI.             Arap Dili ve Belagatı

1. el-Kâfiyetu’l-kubrâ fi’n-nahv (Basılmıştır).¹³

2. el-Kâmûsu’s-sânî fi’n-nahv ve’s-sarf ve’l-meâni (Basılmıştır).

3. el-Manzûmatu’z-zumurridiyye mimmâ mine’l-mefâtih mecniyye. (Mahtuttur).

4. er-Risâletu’l-adudiyyetu’l-vad'iyye bimâ yuvaddahu minhu'l-meram bi'l-kulliyye/Risâle fi’l-vad’ (Mahtuttur).

5. Manzûma fî mevlidi hayri’l-beriyye (Mahtuttur).

6. Muhtasaru’l-minehi’l-mekkiyye fî şerhi’l-kasîdeti’l-hemziyye (Mahtuttur).

7. Tabakâtu’r-ricâl (Basılmamıştır).

8. Tavdîhu istiâre Kâsım es-Semerkandî el-humâm bi ziyâde îrâd ve tebdîli’l ibârât yektedîha’l-makâm (Mahtuttur).

9. Usûlu muğni’l-lebîb el-hâcc min cem'i cevâmi' et-tâcc (Ulaşılmış değildir).

VII.          Muhtelif İlimler

1.      Dîvânu şi'r bi’l-Kürdiyye ve’l-Arabiyye (Basılmıştır).

2.      Ezhâru’l-ğusûn min makûlâti erbâbi’l-funûn ve mâ li’t-tâlib fîhi min karri’l-ûyûn (Ulaşılmış değildir).

3. Manzûmatu’l-habiyye fî âdâbi’l-munâzara/Manzûma fi’l-âdâb tehdî’t-tâlib ile’t-tarîki’s-savâb (Basılmıştır).

4.      Muhtasaru şerhi’s-sudûr bi şerhi hâli’l-mevtâ ve ahvâli’l-kubûr (Mahtuttur.) 

5.      Risâle fi’l-va'z ve’l-irşâd (Ulaşılmış değildir).

6.      Risâle fî vazâif a'dâi cismi’l-insân (Mahtuttur).

7.      Telmîhu'l-isâğocî bi ziyâde telûhu/tefûhu ale’l-multecî (Mahtuttur).